Wc-papier hamsteren, nog snel naar de outlet in Roermond, of in de rij voor de coffeeshop: allemaal onverstandig tijdens een Corona-pandemie.
Toch doen velen het. Sterker nog, vanuit een bepaald perspectief zijn ze zelfs rationeel. Dat komt omdat we ons in een gevangenendilemma bevinden. Daarmee doelen we niet op de vrijwillige quarantaine.
Het gevangenendilemma is een gedachte-experiment uit de economische speltheorie. Het legt uit waarom mensen, ook al is dat voor de groep het beste, vaak toch niet samenwerken. Het gaat zo: Twee mensen hebben samen een misdrijf gepleegd, maar de politie heeft weinig bewijs. Elk wordt afzonderlijk verhoord. Als de verdachten samenwerken en zwijgen komen ze er met een boete vanaf. Als ze allebei bekennen draaien ze samen een tijdje de gevangenis in.
De politie heeft een truc achter de hand: als één van beiden zich niet coöperatief opstelt en bekent, wordt deze beloond met vrijlating. De zwijgende ander krijgt dan de zwaarst mogelijke straf. Het dilemma ontstaat omdat de verdachten moeten besluiten te zwijgen of spreken zonder te weten wat de ander doet.
Vanuit het perspectief van één gevangene die aan zijn eigen bestwil denkt ziet de situatie er als volgt uit: verwacht hij dat de ander zwijgt, dan is het voor hem het beste om te bekennen. Hij gaat dan vrijuit. Maar als hij er vanuit gaat dat de ander bekent, is het voor hem ook het beste om te bekennen en de hoogste straf te ontlopen. Kortom: in beide gevallen is bekennen de rationele keuze.
Dit geldt voor allebei de gevangenen en zodoende zullen beide bekennen. Ze kunnen tevreden zijn: ze hebben de beste optie voor zichzelf gekozen. Maar ondertussen trekt de politie aan het langste eind. Voor de gevangenen samen was het beter geweest als ze allebei hadden gezwegen. Bij samenwerking was de straf lichter geweest. Juist omdat ze vanuit individueel perspectief rationeel hebben gehandeld, hebben ze zichzelf in de voet geschoten.
Wat heeft dat met corona, hamsteren, en zelf-quarantaine te maken? Collectief bezien is het rationeel om vrijwillig in quarantaine te gaan en om niet te hamsteren. Maar vanuit het individuele perspectief van eigenbelang niet. Als ik verwacht dat iedereen zal hamsteren is het verstandig om ook snel naar de winkel te hollen voordat al het wc-papier op is. Als ik denk dat er (nog) niet gehamsterd wordt, is het ook verstandig om gauw groots wc-papier in te slaan, voor de rest op dat idee komt. Zelfs als ik verwacht dat iedereen zich coöperatief opstelt, dan kan ik als free-rider gebruik maken van de vrije ruimte.
Omdat een individu niet zeker weet wat de rest gaat doen, lijkt het voor haar vaak het beste om vanuit eigenbelang te handelen. Maar daardoor hebben we collectief meteen een probleem en, als puntje bij paaltje komt, de meeste individuen ook. Het gevolg van onze vermeende individuele sluwheid is immers dat het coronavirus om zich heen slaat, de supermarkten leeg zijn, en de zorg uit zijn voegen barst. We zouden een veel beter resultaat bereiken als we samenwerken: afstand houden, thuis blijven, en beperkte voorraad aanleggen.
Wat kunnen we doen om het gevangenendilemma te omzeilen? Er zijn twee, aanvullende, oplossingen. Ten eerste kunnen we het gemeenschappelijke, coöperatieve, perspectief benadrukken en acties voorstellen die collectief (en tevens individueel) het beste resultaat opleveren. Deze coöperatieve attitude kunnen we proberen te bereiken door aan de gedeelde verantwoordelijkheid te appelleren en, zoals Mark Rutte deed, mensen als burgers, niet als concurrerende consumenten aan te spreken.
Meestal werkt dit niet. Denk maar aan een bekend maatschappelijk gevangenendilemma. Wanneer in het OV nooit controles plaatsvinden, is het op een individueel niveau rationeel om geen kaartje te kopen. Maar als iedereen dit doet, dan is er geen OV (of er worden controles ingevoerd). Appelleert Mark Rutte in dit geval aan de burgerzin van reizigers? Nee, er worden boetes ingesteld voor mensen die niet coöpereren. Zo zorgen we ervoor dat zowel vanuit collectief als vanuit individueel perspectief zwartrijden niet loont.
Bij zwartrijden staan geen levens op het spel. Bij het coronavirus wel. Dit maakt het nog veel gevaarlijker om op burgerzin te vertrouwen. In dit levensgevaarlijke dilemma zijn twee instrumenten cruciaal: duidelijke regels en consequenties voor het verbreken van die regels. Niets ondermijnt samenwerking zo sterk als het gevoel dat anderen hun steentje niet bijdragen. Daarom is het ook, of juist, voor degenen die wel vrijwillig meewerken van groot belang om de garantie te hebben dat anderen dat ook zullen doen. Helderheid, controle, en consequenties bieden zulke garanties.
Oproepen om “niet te veel wc-papier te kopen” en “sociale” afstand te bewaren zijn niet duidelijk. Regels en maatregelen die elke dag verschuiven zijn dat ook niet. Geen wonder dat mensen, zonder te weten hoe de rest die regels interpreteert, blijven doen wat voor henzelf goed lijkt. Niets.
In het corona-gevangenendilemma is verstandig handelen een kwestie van leven en dood. We mogen het virus niet laten profiteren van onze misleidende individuele rationaliteit. Dit vereist gezond verstand en verantwoordelijkheid, maar ook duidelijke, afdwingbare regels, uitgevaardigd door een autoriteit die het belang van het collectief niet benadrukt, maar afdwingt.
Geschreven samen met Felix Pinkert. Felix is filosoof aan de Universiteit Wenen en hoofd van de masteropleiding filosofie en economie.